Κατα την διάρκεια της βυζαντινών χρόνων, πενιχρές είναι οι σχετικές με την Φωκίδα μαρτυρίες και πηγές. Το Λιδωρίκι ,στο οποίο αναφερθήκαμε και παραπάνω,αντιστάθηκε σθεναρά στις σλάβικες Φραγκικες, Καταλανικες και Βενετσιάνικες επιδρομές. Λίγες πληροφορίες αντλούμε επίσης για το χωριό Χρισσό στο οποίο κατα τα τέλη του 12ου αιώνα λειτούργησε σχολείο στο οποίο έλαβε τα πρώτα γράμματα ο λόγιος Λέων Μακρός, μετέπειτα επίσκοπος Βελλάς της Ηπείρου. Αξίζει να αναφέρουμε πως στα πρώτα χρόνια της περιοδου βασιλείας του Μανουήλ Κομνηνού οι επαρχίες του βυζαντινού κράτους γνώριζαν πρωτοφανή ακμή. Η άνοδος αυτή οφειλόταν στην διπλωματική πολιτική του σώφρονα πατέρα του, Ιωάννη Κομνηνού. Ο Μανουήλ επιθυμούσε να διατηρήσει μια παρόμοια πολιτική τακτική.Ωστόσο στα χρόνια του, οι Σελτζούκοι κατέλαβαν την σπουδαιότερη πόλη της Συρίας Έδεσσα κίνηση η οποία μεγιστοποίησε στα μάτια των βυζαντινών τον τουρκικό κίνδυνο. Παράλληλα την ίδια περίοδο ο Λουδοβίκος Ζ,βασιλιάς της Γαλλίας αποφάσισε να ηγηθεί μιας σταυροφορίας στην Ανατολή. Την κίνηση αυτή μιμήθηκε και ο βασιλιάς της Γερμανίας Κορραδός Γ’. Το έτος 1147 οι Σταυροφόροι περνούν απο τις βυζαντινές κτήσεις και ο Μανουήλ βιάστηκε να τους διαπεραιώσει στην Μ. Ασία για να απαλλαγεί απο αυτούς καθότι οι σχέσεις τους ήταν ιδιαιτέρως διαταραγμένες. Η Σταυροφορία αυτή λόγω κακού προγραμματισμού Γερμανών και Γάλλων κατέληξε σε αποτυχία.Τοτε είναι που ο Βασιλιάς των Νορμανδών Ρογήρος ο Γ΄εσπευσε να επωφεληθεί της αποτυχίας των σταυροφόρων στην Ανατολή και να επιτεθεί ελευθερος κατα του Βυζαντινού κράτους. Σε συννενόηση με τον Δούκα της Βαυαρίας Ερρίκο τον Λέοντα, εχθρό του Κορράδου Γ΄ ο οποίος καθηλωσε τους Γερμανούς, ο Ρογήρος επιτέθηκε εναντίον της Κορίνθου, των Θηβών και της Φωκίδας απο την οποία λέγεται πως άρπαξε τους όλους τους θησαυρούς των Δελφών και αιχμαλώτισε πολλές γυναίκες τις περιοχής.Ενα απο τα σημαντικότερα θρησκευτικά κέντρα της Ρούμελης αποτελεί η Ιερά Μονή Βαρνάκοβας,αφιερωμένη στην Κοίμηση της Θεοτόκου.Η Μονή ανεγέρθη, σύμφωνα με την κτητορική επιγραφή υπεράνω της πύλης της στα χρόνια του Αυτοκράτορος Μιχαήλ Ζ’ Δούκα (1077) στα τέλη της μεσοβυζαντινής περιόδου. Ιδρυτής της ήταν ο Όσιος Αρσένιος ο Βαρνακοβίτης, μοναχός, με καταγωγή απο τις Καρυές Δωρίδας. Στα χρόνια του Αλεξίου Α’ιδρυτή της δυναστείας των Κομνηνών, ολοκληρώθηκαν οι εργασίες κατασκευής του συγκροτήματος του ναού ενώ το 1148 στα πρώτα χρόνια βασιλείας του Μανουήλ Κομνηνού ιδρύθηκε και δεύτερος ναός. Η φροντίδα και η αγάπη των Αυτοκρατόρων για την ιερά μονή της Βαρνάκοβας εκδηλώθηκε όχι μόνο απο την μεγαλοπρέπεια με την οποία περιέβαλαν τον ναό και τις αφιερώσεις που του χάρισαν αλλα και απο το γεγονός οτι αποτέλεσε τον τόπο ενταφιασμού τους.Στον ναό της Παναγίας ετάφη ο Αλέξιος Α’ ο Κομνηνός, ο Εμμανουήλ Πορφυρογέννητος ενώ σωζώμενη πέτρινη λάρνακα φέρει την επιγραφή «Σεβαστοκράτωρ Αννα και Κωνσταντίνος Κομνηνοί». Στα χρόνια της πτώσης της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας η μονή πυρπολήθηκε. Το 1520 με ηγούμενο τον Όσιο Δαυίδ λειτουργησε ξανά και μάλιστα απο τις αρχές του 16ου αιώνα έως και τις αρχές του 18ου ανέλαβε θέση σχολαρχείου. Παρόλη τη λεηλασία που υπέστη στα χρόνια της Τουρκοκρατίας, δεν έπαψε να αποτελεί ορμητήριο Κλεφτών και των Αρματωλών της Ρούμελης.Λίγο μετά την έξοδο του Μεσολογγίου, πηγές μαρτυρούν πως πολιορκήθηκε απο τις δυνάμεις του Κιουταχή και τελικά ανατινάχθηκε. Περι τα 1831 η βασιλική της Παναγίας της Βαρνάκοβας ανοικοδομήθηκε ξανά με προσωπική δαπάνη του κυβερνήτου,Ιωάννη Καποδίστρια ο οποίος αποτελεί τον δεύτερο κτήτορα της.Με την ίδρυση του νεου Ελληνικού κράτους η μονή επαναλειτούργησε χωρίς ωστόσο να κατέχει την ίδια έκταση και περιουσία. Οσον αφορά στην αρχιτεκτονική του,ο ναός ο οποίος χρονολογείται περί τα 1148,είτε ανεγέρθη εκ βάθρων, είτε αποτέλεσε επέκταση του προυπαρχοντος ναού (1077) και ανήκει στον τύπο της Τρίκλιτης Βασιλικής με τρούλο. Η σημερινή βασιλική, όπως κατασκευάστηκε περί τα 1831, είναι τρίκλιτη κεραμοσκεπής,απο λαξευτούς λίθους. Στα δεξιά της εισόδου της παρατηρείται δίβολο κωδωνοστάσιο, χαρακτηριστικό της επτανησιακής αρχιτεκτονικής.Σύμφωνα με τις μελέτες του Αρχαιολόγου Ορλάνδου, η τοιχογραφία της Παναγίας της Οδηγήτριας (τεχνοτροπικός τύπος Παναγίας αριστεροκρατούσας) η οποία σώζεται σήμερα στον ναό, χρονολογείται στα μέσα της υστεροβυζαντινής περίοδου. Το δάπεδο της αποτελείται απο μαρμαροθετήματα του 11ου αιώνα και ο κυρίως χώρος του ναού απο τοιχογραφίες του 19ου. Χαρακτηριστικό της διακόσμησης της βασιλικής της μονής Βαρνάκοβας αποτελεί η ποικιλία των τεχνοτροπικών της τάσεων γεγονός που δικαιολογείται τόσο απο τον αριθμό των επισκευών όσο και των επανεγέρσεων στα θεμέλια της, τις οποίες και επιδέχθηκε. Χωρίς αμφιβολία η διαχρονική ακτινοβολία και δράση της μονής Βαρνάκοβας, δικαιώνει την φήμη της περί ανεκτίμητου θησαυρού και δικαιολογεί τον σεβάσμιο τίτλο της ως η Αγία Λαύρα της Ρούμελης.

Πηγή: www.doricharmony.gr